Verdiep je in techniek: tekenen met houtskool
Heb jij dat ook wel eens? Je kiest een kunstwerk uit en als je dan achterop naar de techniek kijkt, staat daar een term waar je nog nooit van hebt gehoord. Wees gerust, je bent echt niet de enige. Daarom duiken we in deze serie in de verschillende kunsttechnieken die je tegenkomt in de uitleen collectie van Kunst Centrum Haarlem.
Van onbekendere technieken zoals cyanotypie en carborundum, tot technieken die je vast wel kent maar waar je meer van wil weten. Ze komen allemaal voorbij. In dit artikel duiken we in het tekenen met houtskool.
Wat is houtskool?
Houtskool is het oudste tekenmateriaal ter wereld. Het is een restproduct van verbrand hout zonder de toevoeging van zuurstof. Het harde materiaal dat overblijft na het verbrandingsproces heeft een diepzwarte kleur. Houtskool wordt gemaakt van wilg of wijnstok (meestal druivenrank).
De naam houtskool is afgeleid van het Latijnse `carbo`, dat koolstof betekent. Er bestaan drie soorten houtskool om mee te tekenen: houtskoolstaafjes, Siberisch krijt en houtskoolpotloden.
- Houtkoolstaafjes bestaan uit samengeperst houtskool en deze komen in verschillende diktes. Kunstenaars gebruiken dikke staafjes voor het vullen van vlakken en dunne staafjes voor het tekenen van fijne details.
- Het Siberisch krijt bestaat ook uit geperst houtskool. Het krijt heeft echter een veel intensere zwarte kleur dan de gewone houtskoolstaafjes. Daarnaast voelt het Siberisch krijt vettiger aan. Om deze reden is Siberisch krijt ook zeer geliefd bij kunstenaars.
- Houtskoolpotloden bestaan ook uit samengeperst houtskool maar dan in combinatie met klei en roet. Een kunstenaar kan met houtskoolpotloden veel diepere zwarte lijnen trekken dan met gewoon houtskool. De potloden bevatten in tegenstelling tot Siberisch krijt geen olie of vet. Een voordeel van deze techniek is dat het een goedkoop en veelzijdig in te zetten is.
Ontstaan houtskooltekeningen
Tekenen met houtskool is een van de oudste tekentechnieken. Het is ontstaan in de prehistorie toen het in de grot-schilderkunst gebruikt werd – later samen met andere kleurstoffen. De prehistorische mens kerfde met een vuursteentje in het zachte steen van de grot en maakte daarmee dieren en mensfiguren. Later werd het dan met houtskool en kleurpigmenten ingekleurd. Sommige grottekeningen dateren van 23.000 voor Christus. Sindsdien maken veel culturen van houtskool gebruik, bijvoorbeeld als camouflage en in initiatierites. Voorbeelden zijn volken uit niet-westerse culturen die houtskool gebruiken bij rites ter gelegenheid van geboorten, huwelijken, oorlog, jacht en begrafenissen. Denk hierbij aan lichaamsschilderingen of tatoeages.
Hoe herken je een houtskooltekening?
Een houtskooltekening lijkt op een potloodtekening. Echter, er zijn verschillen. Ten eerste zijn houtskool en potlood anders van materiaal en structuur. Houtskool is veel zachter dan potlood en het moet ook gebruikt worden op een ruw oppervlak. Potlood is vrij hard en kan op gewoon papier gebruikt worden. Ten tweede gebruikt de kunstenaar houtskool meestal om te schetsen en voor de modellering van licht en schaduw. Maar natuurlijk zijn hier uitzonderingen in. Het is een veelzijdig materiaal waar veel mee mogelijk is.
Welke kunstenaars gebruiken houtskool?
Veel internationale en nationale kunstenaars gebruiken houtskool voor hun voorstudies maar ook voor hun eindproduct. Bekende kunstenaars die houttekeningen maakten zijn bijvoorbeeld Georges Seurat, Pablo Picasso, James Ensor, Rembrandt en Albrecht Dürer. Tegenwoordig heb je onder andere Rinus van de Velde, Renie Spoelstra, Marcel van Eeden en William Kentridge.
Basistekentechnieken
Er bestaan vier basistechnieken.
- Arceren is een techniek waarbij de kunstenaar in een vlak dikke of dunne lijnen aanbrengt. Meestal lopen deze lijnen schuin en evenwijdig aan elkaar. Op deze manier geeft een kunstenaar een indruk weer van schaduw of reliëf. Met de arceertechniek brengt een kunstenaar structuur aan in zijn tekening.
- Bij de poetstechniek veegt de kunstenaar met zijn vinger of een doekje de aangebrachte houtskool weg. Door het wegvegen ontstaan er verschillende toonwaarden. Hoe meer houtskool hoe donkerder, hoe minder houtskool hoe lichter. Met de poetstechniek kan een kunstenaar zachte toonovergangen op papier maken.
- De oplichttechniek is een techniek waarbij de kunstenaar het houtskool of het Siberisch krijt verwijderd. De kunstenaar gebruikt hierbij zijn vinger, doekje, tortillon (staafje samengeperst papier in een punt), plasticgum of kneedgom. Met plasticgum kan de kunstenaar alle houtskool verwijderen zodat het papier weer helemaal wit is.
- Werken vanuit een middentoon is een techniek waarbij een kunstenaar een vel papier eerst helemaal zwart maakt met houtskool. Vervolgens poetst de kunstenaar met een doekje het hele vel totdat het een egale grijze tint heeft. Vanuit deze ondergrond bouwt de kunstenaar zijn tekening op. De vier basistechnieken kunnen met elkaar gecombineerd worden.
Haal een houtskooltekening in huis
Ben je enthousiast geworden? En wil je graag een houtskooltekening aan de muur? Ga dan naar de online catalogus van Kunst Centrum Haarlem en kies bijvoorbeeld een houtskooltekening van Peter Bes.
Keuze gemaakt? Laat het werk alvast klaarzetten of reserveer het voor later. Je krijgt bericht wanneer het werk voor je klaarstaat. Wel zo makkelijk!
Verder lezen over technieken? Duik in de geschiedenis van de fotografie, de etstechniek, de lithografie en de schilderkunst.
Nog geen lener bij Kunst Centrum Haarlem? Lees hier hoe gemakkelijk ook jíj kunst kunt lenen!